بازشناسی مفهوم «دستک» در کاربرد ایرانی، از دیدگاه سندشناسی

Abstract

«دستک»، واژه‌ای فارسی با معانی پرشمار در حوزة جغرافیای تاریخی زبان فارسی، به‌ویژه ایران و هند است. این واژه، هر چند در میان اسناد فارسی هند، به عنوان گونه‌ای از احکام دیوانی شناخته می‌شود، امّا در گسترة جغرافیای تاریخی ایران با حوزة مفهومی واژة «دفتر» همپوشانی دارد، چنانکه در ترکیبات عطفی همچون دفترودستک، دستک‌ودفتر، دفتردستک و دستک‌دفتر نیز رواج یافته؛ گرچه، کاوش در واژه‌نامه‎ها و بازبینی متون بیانگر اخص بودن معنای واژة «دستک» نسبت به مفهوم واژة «دفتر» است. پژوهش حاضر، با بهره از روش توصیفی-تحلیلی و به یاری‌ تجزیه‌وتحلیل داده‌های منابع کتابخانه‌ای، همراه با دریافته‌های بررسی سندشناسی؛ شناسایی «دستک» به عنوان یک اصطلاح و ماهیّت برخوردار از ویژگی‌های ظاهری و محتوایی قابل تمایز و تشخیص مرتبط با ادبیات سندشناسی ایران را آرمان خویش نهاده است. بر پایة یافته‌های پژوهش پیش رو، دستک‌ها از دیدگاه شکل ظاهری، دفترهای کوچک بغلی سردستیِ ته‌بندی و شیرازه‌بندی‎شده به شیوة بیاضی (از عرض) با جلد (غالباً) مقوایی دارای پوشش چرم، پارچه یا روغنی هستند و از دیدگاه محتوایی، در چهار زمینة کلیِ «حساب‌های روزانه»، «سررشته و فهرست اموال»، «یادداشت‌ها و نوشته‌های مهم» و کاربرد ویژة دیوانی «بایگانی اسناد فرد» شناسایی می‌شوند. سرانجام اینکه دستک‌ها را از دیدگاه سندشناسی، نه به مثابة گونه‌ای خاص از اسناد، بلکه باید در کارکرد یک قالب فیزیکی، محمل تجمّعی یا پوشه بازشناسی نمود که در آن‌ها حساب‌های سیاقی، فهرست‌ها، اسناد و مدارک، یادداشت‌ها، شعرها و دیگر نوشتارهای دارای اهمیّت برای دارنده، درج و ماندگار شده‌اند