معناشناسی واژه «علم» در قرآن‏ با تأکید بر روابط همنشینی و جانشینی

Abstract

واژه «علم» به صورت مصدر 74 بار در قرآن آمده‌است. با این همه، در مواردی پرشمار، مفسران به بیان معنای آن نپرداخته یا معناهایی ناسازگار با سیاق آیات، یا متفاوت در ساخت‌های مشابه برای آن آورده‌اند؛ در مواردی بسیار نیز صرفاً معنای لغوی یا مصطلح یعنی دانش را به عنوان معنای واژه بیان کرده‌اند. از آنجا که شناخت معانی واژگان قرآن، نقشی عمده در فهم مقاصد آیات قرآن کریم دارد و در مطالعات قرآنی معاصر استفاده از روش‌های زبان‌شناختی نقشی مؤثر یافته‌است، این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با شیوۀ گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای انجام شد تا معناشناسی واژۀ علم در قرآن با تکیه بر روابط همنشینی و جانشینی صورت گیرد. یافته‌های پژوهش بیان‌گر آن است که نزدیک به 90٪ از کاربردهای این واژه در قرآن ناظر به هرگونه دانش، شناخت و آگاهی با منشأ الهی است و تنها نزدیک به 10٪ از کاربردهای آن به معنای لغوی علم است. همچنین بررسی روابط میان این واژه و واژگان هم‌حوزه آن نشان می‌دهد که تنها علم قطعی و یقین‌آور از منظر قرآن، علمی است که منبع آن خداوند و علم او باشد که از مجرای وحی و در قالب کتاب‌های آسمانی در اختیار انبیاء و بالتّبَع، دیگر انسان‌ها قرار می‌گیرد؛ از این منظر، «علم» در قرآن بیشتر برای لوح محفوظ و علم الهی، وحی و کتاب‌های آسمانی اعم از تورات، انجیل، و قرآن استفاده شده‌است.