کاوشی پیرامون انگارۀ معراج پیامبر (ص) در سدۀ دوّم و سوّم قمری‏

Abstract

یافتن نخستین نگاه‌ها به مباحث مورد اجماع مسلمانان از جمله معراج پیامبر (ص) همواره ارزشمند است، چرا که کمک می‌نماید تا با بازسازی لایه‌های تاریخی و مقایسه تطوّر دیدگاه در گذر زمان به درکی عمیق‌تر از تحوّلات فکری مسلمانان دست‌یافت. مرور اجمالی روایات معراجیه نشان می‌دهد معراج پیامبر (ص) از ابتدا به‌ صورت آنچه امروزه نگریسته می‌شود، نبوده‌است. تحقیق پیش رو درصدد کشف چرایی پیدایش و تحوّل دیدگاه‌ها به معراج در قرن دوّم و سوّم هجری است. بدین منظور با پیش‌فرض صحّت و اصالت روایات و با بکار بستن رویکرد تاریخ انگاره، مجموع اقوال منتسب به هر یک از صاحبنظران این دو سده را کنار هم نهاده و به تحلیل آن‌ها پرداخته‌است. نتایج جستار نشان از آن دارد که در قرن دوم (نسبت به قرن نخست) شمار صاحبنظران و اقوال آنان به شدّت کاهش یافته، در اقوال موجود شکافی عمیق میان دیدگاه‌ها مشهود است. از یک سو پذیرش سیر مورد تشکیک واقع شده و از سوی دیگر مباحث بسیار دقیق و جرئی پیرامون آن ارائه شده‌است. در قرن سوّم ضمن تمایز سیر زمینی و آسمانی و برجسته شدن سیر آسمانی پیامبر (ص) نزد اغلب صاحبنظران، منقولات شکلی متمرکزتر یافته و به معراج همچون قصص انبیای پیشین نگریسته شده، ابواب خاص و مکتوبات مستقلی به آن اختصاص یافته‌است. به طور کلّی در این دو قرن چیستی و چگونگی سیر چندان مطرح نبوده، در عوض بهرمندی از کارکردهای سیر (چرایی) بنا به دلایلی از جمله شرایط سیاسی و فرهنگی حاکم توسعه یافته، و به چنان ثباتی رسیده که به سان مرجعی موثق در تأیید گرایش‌های سیاسی، مذهبی و کلامی بدان استناد شده‌است.