دیومردُمان* واکاوی کیش دیویسنا در ایران باستان

Abstract

کیش دیویسنا که غالبا در تقابل با مزدیسنا مورد اشاره قرار می‌گیرد، از جمله کیش‌های رایج در ایرانِ باستان است که ردّپای آن تا روزگارانِ کهن‌تر قابل پیگیری و شناسایی است. هدف از نگارش این مقاله پژوهشی، تاریخی و دینی دربارۀ این کیش است که با روشِ کتابخانه‌ای و استناددهیِ متنی صورت گرفته است. با بررسی متونِ اوستایی و پهلوی و بازخوانیِ برخی از کتیبه‌های باستان، چشم‌اندازی از اعتقادات دیویسنان و چگونگی برگزاری آیین‌ها و مناسک ایشان به دست می‌آید. در عین حال، مردمانِ دیویسنان به لحاظ باورها و آیین‌های خود، شباهت‌هایی با برخی گروه‌های دینی و قومی و یا برخی طبقات اجتماعیِ عصر خود دارند که شناخت آنها را دشوار ساخته و ترسیم روشنِ خطوطِ شکل‌گیری، زیست و موقعیتِ آنها در میان مزدیسنان را دشوار می‌سازد. با این همه، دیویسنان به لحاظ سیاسی، دینی و اجتماعی از چنان تأثیری برخوردار بودند که به یکی از دغدغه‌های شاهان هخامنشی تبدیل شدند و در اوستای کهن و متأخر، یک کتیبۀ هخامنشی و نیز متونِ دست اولِ پهلوی مورد طعن و لعن قرار گرفتند. توجه به تحولات زبانیِ اقوامِ هندواروپایی و سپس هندوایرانی، دقت در دگردیسی‌های معنایی و مصداقیِ برخی واژگان کلیدی همچون دَئِوَه، شناخت و بررسیِ خط تمایز بین کاست‌های مختلف اقوام ایرانی همچون مادی‌ها و پارسی‌ها، کوشش در فهم درستِ بنیادهای الهیات مزدیسنایی همچون ثنویت و ریشه‌یابیِ علتِ رواج یا ممنوعیت برخی آیین‌ها همانند رسم قربانی خونین، به فهمِ بهترِ کیشِ دیویسنا کمک می‌کند. آنچه که در پایان به عنوان نتیجه پیش رویِ پژوهشگر قرار می‌گیرد، وجود مفهومی و مصداقی سه دسته دیو و به تَبَعِ آن، سه گروه دیویسنان در متون اوستایی و پهلوی است.