تأملی بر حقیقت اختیار در عرفان اسلامی

Abstract

هستی‌شناسی عرفان نظری و ارکان مهم آن، همچون اعیان ثابته که علم قبل الایجاد الهی و حضرت علمی نیز نامیده می شود، می‌تواند در حلّ مسائل بنیادینی چون جبر و اختیار کارآیی داشته و تصویر عمیقی از حقیقت اختیار انسان به ارمغان آورد. با این حال، برخی از اندیشمندان اعتقاد به اعیان ثابته را ملازم جبر توأمان خدا و انسان پنداشته‌اند که می‌طلبد مورد تحقیق و تأمل قرار گیرد. این تأمل نخست مستلزم تبیین جایگاه اعیان ثابته در هستی‌شناسی عرفانی و سپس تبیین حقیقت اختیار است. همچنین در نهایت مستلزم بررسی این است که آیا اعیان ثابته منافی وجود اختیار در خدا و انسان و یا بنیانی برای تبیین و تحکیم آن است؟این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاد از منابع کتابخانه‌ای عهده‌دار پژوهش در این باب است و از رهگذر آن، نخست تفسیر دقیق جایگاه اعیان ثابته و سپس تفسیر بدیعی از حقیقت اختیار ـ که معمولاً مغفول واقع شده است ـ و در نهایت تبیین عدم تلازم قول به اعیان ثابته و مجبور بودن خدا یا انسان را نتیجه خواهد داد.