بررسی انتقادی نظریۀ "سازگاری ایرانی" و پیشنهاد نظریۀ دوسویۀ فرهنگی "سازگاری- سازش‌کاری ایرانی"

Abstract

در دهۀ 40 خورشیدی کتابی با نام روح ملت‌ها، پیرامون ویژگی‌های ملی شش ملت جهان، در ایران ترجمه شد، سپس با فصلی دربارۀ ایران؛ با نام «سازگاری ایرانی»، از مهدی بازرگان، بازچاپ شد که در آن، ویژگی دیرپا و بارز ایرانیان «سازگاری»- که بیشتر زاییدۀ دشواری زندگی کشاورزی در زیست‌بوم ایران است- بیان شده است. این نظریه برخی ویژگی‌های نکوهیدۀ اخلاقی و فرهنگی ایرانیان مانند ستم‌گری و ستم‌پذیری را برآمدۀ «سازگاری ایرانی» قلمداد کرده و ریشۀ پایداری حکومتهای خودکامه را نیز در فرهنگ مردم جستجو نموده است. این دیدگاه دست‌مایۀ بسیاری از روشنفکران ایرانی برای نقد فرهنگ ایرانی و سررشتۀ جریانی انتقادی به شمار می‌رود. این مقاله کوشیده است نشان دهد، نقد و تبیین درست این نظریه می‌تواند در اصلاح برداشت‌های نادرست از فرهنگ ایرانی راه‌گشا باشد. در ادامه پس از شرح و بیان این نظریه، و اعتبارسنجی مستندات و دلایل آن، روش پژوهش و یافته‌های آن، واکاوی، بازبینی و نقد شده و برخی از پایه‌ها و یافتههای آن به چالش کشیده شده است. در پایان نیز با نقد، تبیین و تصحیح نظریه «سازگاری ایرانی»، نظریه دوسویۀ « سازگاری- سازش‌کاری ایرانی»(سودمند- زیانبار) ارائه و پیشنهاد شده است. این نظریه می‌تواند الگوی کارآمدتری برای تحلیل رفتارها و تصمیم‌های مهم تاریخی ایرانیان باشد.