تأملی بر خاستگاه روایت «منیجه و بیژن» کردی و «بیژن و منیژه» فردوسی

Abstract

«منیجه و بیژن» روایتی حماسی در فرهنگ و ادب کُردی است که در ادب فارسی با عنوان «بیژن و منیژه» شناخته می‌شود. این عنوان تقریباً مشابه، نشان از اشتراکات بسیار و اختلافات اندک در ساختار و درونمایۀ روایت‌ها دارد و گواهی می‌دهد که منشأ هر دو روایت یک جغرافیای واحد است که بعدها در دو حوزۀ جدا تکامل یافته‌اند. این داستان حماسی از دیدگاه‌های مختلفی بررسی شده؛ امّا کمتر به بررسی زمان و مکان پیدایی آن پرداخته شده است. در مورد زمان پیدایی آن دو نظر وجود دارد: نخست، زمان پیدایی روایت را به دوره‌ای کهن و نامعلوم، و دیگری به دورۀ پس از میلاد مسیح برمی‌گرداند. در مورد مکان پیدایی نیز، برخی آن را جزو ادبیات تیول گرگان و مرو، و برخی دیگر مربوط به نهاوند و حوزۀ زاگرس می‌دانند. جستار حاضر به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و با دلالت‌یابی از شواهد درون‌روایی، اصل این داستان را مربوط به دوره‌ای کهن و نامعلوم می‌داند که از کُردستان برآمد و به جاهای مختلف، از جمله خراسان و ارمنستان‌ سیر کرد و در این مسیر، دگردیسی‌هایی به خود دید و در پردازش نهایی سر از شاهنامه‌ها درآورد.