نقش «سرمایة اجتماعی» و «هویت اجتماعی» بهره‌برداران در مدیریت طرح‌های ساماندهی و تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها نمونة پژوهش: رودخانة سیمره

Abstract

«سرمایة اجتماعی» و «هویت اجتماعی» ازجمله اصلی‌ترین عوامل تداوم زندگی اجتماعی محسوب می‌شوند. سرمایة اجتماعی با تسهیل فرایند همکاری افراد برای دستیابی به اهداف مشترک، باعث صرفه‌جویی بیشتر در هزینه‌ها و زمان مصرف‌شده خواهد شد. هویت اجتماعی، ادراک نسبتاً پایدار فرد از کیستی اجتماعی خود از راه شباهت‌هایش با دیگران است. این ادراک طی فرایندهای اجتماعی و تعامل با سایر افراد و گروههای اجتماعی شکل می‌گیرد و موجب به‎وجودآمدن احساس همانند دیگران بودن در گروه، طبقه و جامعه در فرد می‌شود. حفاظت از رودخانه‌ها به‌مثابة سرمایه‌ای ملی و یکی از منابع مهم آبی کشور درزمینه‌های کشاورزی، اقتصادی، صنعتی، ترابری، بهداشتی، شرب و تفریحی، یک ضرورت است؛ اما متأسفانه تاکنون پژوهش‌های اقتصادی و اجتماعی زیادی در این زمینه انجام نشده است. با توجه به اینکه هر نوع دخل و تصرف در رودخانه اعم از کمّی و کیفی بازتاب‌های مختلفی را در پی دارد و چنانچه تغییرات ایجادشده به‌منظور قانونمندی آب و بستر رودخانه نباشد در اثر گذشت زمان مقابلة پرخسارت و پرهزینه‌ای را می‌طلبد، لازم است همة طرح‌های ساماندهی رودخانه و حریم و بستر مبتنی بر پایه‌ای علمی و درست ارائه شود. این پژوهش از نوع کاربردی و ازنظر روش‌شناسی، توصیفی‌تحلیلی برمبنای شیوة پیمایشی با استفاده از روش تحلیل عاملی است. جامعة آماری پژوهش، همة بهره‌برداران حاشیة رودخانة سیمره حدفاصل سد سیمره تا پل گاومیشان واقع در استان ایلام و لرستان (درمجموع 2889 بهره‎بردار) و حجم نمونه، 202 نفر است. شاخص‌های استفاده‌شده برای سنجش متغیرهای اصلی این پژوهش در سرمایة اجتماعی شامل انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، اعتماد اجتماعی، احساس امنیت اجتماعی، بینش اجتماعی و در هویت اجتماعی شامل هویت ملی، هویت دینی، هویت قومی، هویت خانوادگی و هویت گروهی بوده است. یافته‌های پژوهش حاکی از پایین‌‎بودن سطح سرمایة اجتماعی پاسخگویان است؛ به‌طوری که ازنظر سرمایة اجتماعی 45درصد بهره‌برداران حاشیة رودخانة سیمره در سطح پایین قرار دارند؛ همچنین پاسخگویان ازنظر هویت اجتماعی در سطح بالایی قرار دارند؛ به‌طوری که میانگین این شاخص 5/4 است. هویت اجتماعی 1/99درصد پاسخگویان در سطح بالاست. با توجه به پایین‌بودن سطح سرمایة اجتماعی، سایر سرمایه‌ها اثربخش نبوده است؛ بنابراین توسعة جامعه با مشکلات جدی مواجه خواهد شد؛ بر این اساس در محدودة پژوهش به علت پایین‌بودن سطح سرمایة اجتماعی، اجرای پروژه‌های رودخانه‌ای با کاهش تعهدات، استفادة بهینه نداشتن از ظرفیت بالقوة بهره‌برداران، نبود ضمانت‌های اجرایی مؤثر و عدم انطباق‌پذیری بهره‌برداران همراه خواهد شد. میزان انسجام اجتماعی به‌مثابة یکی دیگر از مؤلفه‌های تشکیل‌دهندة سرمایة اجتماعی در این پژوهش مدنظر قرار گرفته است. جامعة آماری پژوهش از انسجام اجتماعی متوسطی برخوردار است. یافتة به‌دست‌آمده به نتیجة پژوهش‌های سایر پژوهشگران نزدیک است؛ همچنین میانگین اعتماد اجتماعی پاسخگویان متوسط است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد میزان اعتماد اجتماعی 7/22درصد بهره‌برداران حاشیة رودخانة سیمره کم، 6/61درصد متوسط و 6/15درصد زیاد است. در مقالة حاضر برای نخستین‌بار نقش «سرمایة اجتماعی» و «هویت اجتماعی» بهره‌برداران در مدیریت طرح‌های ساماندهی و تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها سنجیده و ارزیابی شده است.