تکوین فعل مرکب در زبان‌های ایرانی

Abstract

هدف از پژوهش حاضر، بررسی شکل‌گیری زنجیره‌های موسوم به «فعل مرکب» در زبان‌های ایرانی است. به‌این‌منظور، متونی از سه دورة تاریخی زبان‌های ایرانی انتخاب و (پیش)‌نمونه‌های انواع محمول مرکب در آنها تحلیل شد. براین‌اساس، در دورة باستان، اغلب محمول‌های غیربسیط را افعال پیشوندی تشکیل می‌دهند. با‌این‌حال، الگوهای «فعل مرکب» از همین دوره وجود داشته است. با تثبیت جایگاه پیشوندهای فعلی در فارسی باستان که حرکتی در خلاف جهت تحلیلی‌شدن زبان بود، الگوهای موجود برای تشکیل انواع «فعل مرکب» فعال شدند. در دورة میانه و با غیرفعال‌شدن برخی از پیشوندهای فعلی، روند تولید «افعال مرکب» شدت یافت. در دورة ایرانی نو، با تداوم کاهش افعال پیشوندی و افزایش «افعال مرکب»، دو عامل دیگر در شکل‌گیری افعال مرکب نقش داشتند: نخست، نیاز به ساختن فعل با عناصر قرضی و دیگری، گرایش به همترازسازی افعال بسیط بی‌قاعده از طریق تبدیل آنها به «فعل مرکب».