امکان‌سنجی استناد به هنجارهای فرهنگی در تخفیف یا تغییر مجازات‌های مستوجب حد (از دیدگاه فقه امامیه، حقوق کیفری ایران و فقه حنفی)

Abstract

در جوامع کنونی با کنار هم قرارگرفتن فرهنگ‌های متفاوت و برخورد آن‌ها، استناد به هنجارهای فرهنگی به‌عنوان نوعی دفاع در پرونده‌های کیفری اهمیت یافته است. بر این اساس متهمان با توجه به فرهنگ خود، سعی می‌کنند تا از این طریق اقدامات‌شان را توجیه کرده و مجازات را از خود ساقط نموده یا موجب تقلیل و تخفیف آن شوند. باوجود فقدان انگیزه شریرانه در برخی جرایم، توجه به باورهای فرهنگی نسل گذشته آن‌ها ‌تا جایی‌که به رسمیت شناخته نشده و موجب جرم‌زایی نشوند، تا حدی مطلوب به‌نظر می‌رسد. بر همین اساس نظام‌های حقوقی بزرگ معمولاً چنین استنادهایی را در تعیین مجازات مؤثر می‌دانند.علی‌رغم آن‌که پژوهش‌های صورت‌گرفته حول این موضوع در صوص نظام حقوق کیفری ایران چنین دفاعی را تنها در تعزیرات یافته‌اند، با این‌حال پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که آیا می‌توان از هنجارهای فرهنگی به‌عنوان مبنایی برای تخفیف یا تغییر مجازات‌های مستوجب حد نیز استفاده کرد؟ یافته‌ها نشان می‌دهد برخی از سازوکارهای موجود در نظام احکام فقهی به این مفهوم نزدیک است. این امر نشان‌گر آن است که جرایم مستوجب حد نیز از زوایای گوناگون قابلیت استناد به هنجارهای فرهنگی را دارند. بدین ترتیب، می‌توان تفسیری نوین و با رویکردی فرهنگی از این بخش مهم احکام جزایی اسلام ارائه داد. این مقاله همچنین تلاش کرده است تا به روش توصیفی ـ تحلیلی، در کنار بررسی دیدگاه فقه امامیه و حقوق کیفری ایران، از منظر فقه حنفی نیز به این موضوع بپردازد تا نتایج جامع‌تری از پژوهش به‌دست آید.