اخلاق کیفرگرایی از منظر مقاصد شریعت شاطبی و فایده‌گرایی بنتام

Abstract

کیفردهی، توجیه مجازات و نسبت کیفردهی با عدالت از جملۀ مباحثی مهم هستند که در فلسفۀ اخلاق و مباحث فقهی مورد توجه اندیشمندان بوده‏اند. در مقالۀ حاضر، ابتدا، تعریف کیفرگرایی و هدف از آن بیان شده است. سپس، نظریه‏های شاطبی و جرمی بنتام در باب مجازات بیان شده‏اند و پس از بحثی تطبیقی، نظریۀ بنتام از موضع شاطبی نقد و بررسی شده است. در فایده‌گراییِ بنتام، کیفردادن به‏خودی‏خودی رنج محسوب می‌شود؛ مگر اینکه نفع آن بر ضرر آن غلبه کند. در مواقعی هم که موجب بیشترین نفع برای بیشترین افراد می‏شود، مجازات کردن مطلوب است؛ اگرچه موجب بی‌عدالتی شود. بر مبنای کیفرگرایی شاطبی، مجرم باید مجازات شود. یکی از مهم‌ترین دلایل آن بازدارندگی مجازات کردن است. اگر در موقعیت‏هایی نادر هم موجب بازدارندگی نشود، باز هم باید مجازات شود؛ زیرا چه‏بسا دارای مصالحی باشد که بر ما مخفی هستند. می‌توان با نظریۀ کیفرگرایی شاطبی که در قیاس با فایده‌گرایی کلاسیک رویکردی قاعده‌محور دارد، نظریۀ کیفرگرایی بنتام را نقد کرد و اشکال‏هایی از جمله زیر سؤال رفتن مبحث عدالت در کیفردهی را وارد دانست. در کنار آن، سه تفاوت مهم میان مقاصد شریعت شاطبی با کیفرگراییِ فایده‌گرایانۀ بنتام بررسی شده‏اند که به نوعی قوت و برتری مقاصد شریعت بر فایده‌گرایی را نشان می‌دهند. این تفاوت‌ها عبارت‌اند از: 1. معیارهای زمانی مصلحت، 2. انحصار لذت فایده‌گرایان در لذات مادی و جامعیت لذات (مادی و معنوی) در مقاصد شریعت و 3. فرع بودن اعتبار دین بر دنیا در فایده‌گرایی و تقدم دین بر دنیا در مقاصد شریعت مدنظر؛ به گونه‌ای که دین اساس و پایه مصالح دیگر است.