بررسی عملکرد کنجد مقاوم به ریزش دانه در تیمارهای مختلف آرایش کاشت و تراکم در گرگان

Abstract

سابقه و هدف: در ایران مشابه بسیاری دیگر از کشورهای تولیدکننده کنجد انبوهی از توده‌های محلی کنجد وجود دارد که هر یک به شرایط اقلیمی- خاکی ناحیه مورد تولید کم‌وبیش سازگاری دارند، ولی مناسب کشت در اراضی بزرگ و زراعت مکانیزه نیستند. در سال 1395 بذر یک ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه وارد کشور شد که به نظر می‌رسد می‌تواند در برنامه‌های توسعه کشت کنجد در کشور مثمرثمر باشد. با توجه به کمبود اطلاعات در ارتباط با مباحث به‌زراعی از جمله آرایش کاشت و تراکم مناسب این ژنوتیپ خاص کنجد به-ویژه در استان گلستان، این پژوهش اجرا گردید.مواد و روش‌ها: آزمایش به صورت بلوک‌های خرد شده (نواری) در قالب طرح پایه بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در دو سال 1399 و 1400 در مزارع پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گلستان (گرگان) با طول جغرافیایی 54 درجه و 24 دقیقه و عرض جغرافیایی 36 درجه و 53 دقیقه و ارتفاع 5/5 متر از سطح دریا در اقلیم معتدل با تابستان‌های گرم و خشک اجرا شد. در این پژوهش اثر فاصله بین ردیف‌های 30، 45 و 60 سانتی‌متری (به عنوان کرت‌های اصلی) و فاصله بین بوته‌های 5، 8، 11 و 14 سانتی-متری (به عنوان کرت‌های فرعی) بر صفات مورفولوژیک، اجزاء عملکرد و عملکرد دانه، درصد روغن و عملکرد روغن دانه ژنوتیپ کنجد مقاوم به ریزش دانه مورد ارزیابی قرار گرفت. تجزیه و تحلیل آماری داده ها به روش تجزیه مرکب با فرض اثر تصادفی سال و با استفاده از نرم‌افزار SAS نسخه 4/9 انجام شد. برای مقایسه میانگین‌ اثرات اصلی از آزمون LSD در سطح احتمال پنج درصد و در صورت معنی‌دار بودن اثر متقابل، برش‌دهی و مقایسه میانگین‌ها با استفاده از آزمون LS-means انجام گرفت.یافته‌ها: نتایج نشان داد که در سال اول، بلندترین بوته‌ها (193 سانتی‌متر) از آرایش کاشت 8×60 سانتی‌متر و در سال دوم (211 سانتی‌متر) از آرایش کاشت 11×30 سانتی‌متر حاصل شد. علاوه بر این افزایش تراکم کاشت از 10 به 35 بوته در مترمربع، 22 سانتی‌متر ارتفاع بوته را افزایش داد اما بیشتر شدن تراکم به دلیل افزایش شدت رقابت باعث کاهش ارتفاع بوته شد. همچنین در سال اول بیشترین تعداد کپسول در بوته (201 عدد) از آرایش کاشت 14×60 سانتی‌متر و در سال دوم (169 عدد) از آرایش کاشت 11×60 سانتی‌متر حاصل شد. از طرف دیگر با نزدیک شدن فاصله بین ردیف‌ها و بین بوته‌ها که با افزایش تراکم کاشت همراه است از تعداد کپسول در بوته، تعداد دانه در کپسول و وزن هزار دانه کاسته شد. نتایج نشان داد که اثر متقابل فاصله بین ردیف‌ها در فاصله بین بوته‌ها در سطح احتمال یک درصد بر عملکرد دانه معنی‌دار بود. حداکثر عملکرد دانه با رکورد 3025 کیلوگرم در هکتار از آرایش کاشت 11×30 سانتی‌متر بدست آمد. گرچه با افزایش تراکم، تعداد شاخه فرعی و اجزاء عملکرد کاهش پیدا کرد، اما این کاهش اجزای عملکرد در تک بوته با افزایش تعداد بوته در واحد سطح جبران شده و در تراکم 30 بوته در مترمربع، بیشترین عملکرد دانه بدست آمد. همچنین نتایج حاکی از آن بود که با افزایش تراکم کاشت بیشتر از 30 بوته در مترمربع درصد روغن دانه کاهش یافت. نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش نشان داد که متوسط و حداکثر عملکرد دانه ژنوتیپ مقاوم به ریزش در مقایسه با متوسط عملکرد کنجد در منطقه گرگان به ترتیب 3 و 4 برابر بیشتر بود. بنابراین با توجه به برداشت مکانیزه این ژنوتیپ و همچنین عملکرد دانه بالای آن، قابلیت توصیه کشت این ژنوتیپ کنجد در آرایش کاشت 11×30 سانتی‌متر و تراکم 30 بوته در مترمربع در منطقه گرگان وجود دارد.