دو روایت امر سیاسی و الگوی دولت در اندیشه متفکران دوره میانه اسلامی

Abstract

یکی از موضوعات قابل مطالعه در اندیشه دوره میانه اسلامی، برداشت اندیشمندان مسلمان از «امر سیاسی» است. هر برداشتی از امر سیاسی نیز متضمن تجویز گونه­ای خاص از الگوی دولت است. این‌که نگاه اندیشمندان مسلمان به امر سیاسی چه بوده و چه تاثیری بر الگوی دولت داشته است مسئله نوشتار حاضر است. ایضاح این موضوع با ابتنا بر بررسی روایت امر سیاسی دشمن ­انگار در اندیشه اشمیت و اشمیت­گرایان از یک‌سو و از طرف دیگر روایت امر سیاسی به‌مثابه سامان جامعه­ای عاری از منازعه در آرا اندیشمندانی چون آرنت و دریدا، با استفاده از روش مقایسه­ای صورت می‌گیرد. این‌که در دو رویکرد مهم اندیشه دوره میانه اسلامی یعنی اخلاق‌نویسی فلسفی و اندرزنامه­نویسی کدام روایت امر سیاسی برجسته است و کدام الگوی دولت از آن منتج می­شود؛ هدف این مقاله است. در روایت اخلاق­نویسان فلسفی، امر سیاسی به‌معنای ایجاد فضایی ارگانیکی و تعالی­گرا برای ادامه کنش برخاسته از میل درونی انسان­ها است. «محبت» مهم‌ترین میل درونی و رکن دست‌یابی به چنین جامعه‌ای محسوب می‌شود. این روایت منتج به ارائه الگوی ارگانیکی دولت می‌شود. در روایت دوم که اندرزنامه‌های دوره میانه اسلامی آن‌را برجسته می سازند، زیست جهان انسان‌ها عرصه منازعه دائمی است و اوج این تعارض ساحت سیاست است. امر سیاسی در این شرایط به‌معنای تلاش حاکمان برای حفظ قدرت از گزند کشمکش «دیگران» است؛ کشمکشی که دائمی و پایان­ناپذیر است. روایت دوم، الگوی ابزار­انگار دولت مکانیکی را برای حفظ و بسط قدرت تجویز می­کند.