جریان‌شناسی تاریخی علم کلام دینی-شیعی در عصر صفوی

Abstract

علم کلام از الزامات جداناپذیر دین و مذهب است و همواره نقش تعیین کننده‌ای در قوام‌سازی بنیادهای فکری و ایمانی آن ایفاء کرده‌‌است. متولیان این علم با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران عصر صفوی در طول تقریباً دو و نیم قرن این فرصت را بدست آوردند تا به بازاندیشی در آراء کلامی پیشینیان بپردازند. در این جستار فرایند تحول تاریخی علم کلام تحت تأثیر دو مشرب عقلی و اخباری از حیث دستاوردهای کمی با تکیه بر منابع همان دوران و به روش توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته‌است. رویکرد تاریخی مورد استفاده در این پژوهش نشان می‌دهد که در نیمۀ اول حکومت صفوی تا زمان شاه‌عباس‌اول متکلمان شیعی تحت تأثیر روش عقلانی خواجه نصیر طوسی، با شرح و تفسیر جدید، آثار کلامی قدما را احیاء و به دفاع و بسط اصول اعتقادی شیعه در برابر مذهب رقیب یعنی تسنن پرداختند. اما در نیمۀ دوم حکومت صفوی، علم کلام با چیرگی روش اخباری بر ساحت آموزش علوم دینی تا حدود بسیاری از روش استدلالی خواجه نصیر فاصله گرفت، و تنها کوشش های ملاصدرا با دفاع و ادغام روش مشائی و اشراقی در مطالعۀ علوم دینی مانع از آن شد تا علم کلام تسلیم محض اخباریون شود. علاوه بر بازشناسی مسائل سنتی کلام دینی در برابر تسنن، تقابل با جریان‌های انحرافی صوفیان و مبشران مسیحی موضوعات تازه‌ای بودند که محور تدوین مکتوبات کلامی شیعه در این نیمه قرار گرفتند.