تحلیل گفتمان فرودستی: بازنمایی عکاسانۀ فرودستان در ایران از دهۀ 1350 تا دهۀ 1390

Abstract

عکاسی مستند اجتماعی ایران، سهم اندکی در بازنمایی مسئلۀ فرودستی داشته است؛ و بر خلاف ادعای ثبت صریح و بی دخل و تصرف، آنچه از فرودستی بازنمایی می‌کند، متکی بر گفتمان‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است. هدف مقالۀ حاضر تحلیل بازنمایی عکاسانۀ فرودستی در بستر گفتمان‌های هژمونیک سال‌های انقلاب و پس از آن است. بدین منظور عکس‌های مستند اجتماعی ایران بین دهه‌های 1350 تا 1390 به روش تحلیل گفتمان، مورد تحلیل واقع شدند. با نمونه‌گیری هدفمند از عکس‌های مستند اجتماعی ایران، نشان داده می‌شود که گفتمان فرودستی به تعبیر فوکو با برجسته‌سازی چه گزاره‌هایی در هر دهه صورت‌بندی شده و عکاسی به عنوان آپاراتوس نهادی، چگونه آن را بازنمایی کرده است. نتایج این مقاله نشان داد که بازنمایی عکاسانۀ گفتمان فرودستی به سه دورۀ متمایز قابل تفکیک است؛ اول، بازنمایی فرودستان با گزارۀ اصلی «رنجبر انقلابی» و «مستضعف» در گفتمان اجتماعی دهۀ 1350، اغلب با بازنمایی بدن‌هایی آرمانی و انقلابی به مثابه نمادی از مقاومت به صحنه انقلاب فرا‌خوانده شدند. دوم، بازنمایی فرودستان با گزارۀ اصلی «قشر آسیب‌پذیر» در گفتمان فرهنگی، اغلب با بازنمایی بدن‌هایی منفعل، بیکار و معرف معصومیت از دست‌رفته در جامعۀ هنجارمند دهۀ 1370 با صورتی استحاله‌یافته به گالری‌ها راه یافتند. سوم بازنمایی فرودستان با گزارۀ اصلی «نابهنجار»، «کمتر برخوردار» یا «گروه‌های غیرمولد» در گفتمان سیاسی دهۀ 1390، اغلب با بازنمایی بدن‌هایی گروتسک و اگزوتیک به مثابه گروه‌های بالقوه بزهکار یا مجرمان، با فروکاست به ابژۀ ناکارمدِ جامعۀ مصرفی با تبعید به نا‌‌مکان‌هایی دور از جامعه به انقیاد درآمده و نامرئی شدند.