مطالعه تطبیقی آرایه‌های معماری فضای میانسرای خانه‌های اواخر دورۀ قاجار (1304-1260ه.ش) و پهلوی اول شیراز

Abstract

آرایه‌های معماری در جدارۀ میانسرای خانه‌های شیراز با داشتن تنوع بسیار در نوع و کاربرد هر یک از عناصر آن، روح متفاوتی را به فضا داده است. در این فضا از انواع تکنیک‌های گچ‌بری، کاشی‌کاری، کارهای چوبی، سنگی و آجرکاری متناسب با نقش عملکردی هر جز استفاده شده است. در گذر از دورۀ قاجار و رسیدن به دوران پهلوی اول علاوه بر تغییر در نحوۀ ساخت بنا و معماری میانسرا، تحولاتی نیز در شکل و ساخت آرایه‌های معماری حادث شده است. پرسشی در اینجا مطرح می‌شود که شباهت‌ها و تفاوت‌های آرایه‌های معماری فضای میانسرای خانه‌های اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول شیراز در چیست؟ نحوه و نوع آرایه‌ها به چه صورت بوده است؟ در این مقاله با مقایسۀ آرایه‌های فضای میانسرای خانه‌های اواخر دورۀ قاجار و پهلوی اول شیراز سعی در پیدا کردن شباهت‌ها و تفاوت‌های هر جز از آرایه‌های معماری را دارد که به وسیلۀ آن می‌توان به نحوه تغییرات در طول این زمان پی برد. با مطالعه و تحقیق در این‌باره و مقایسۀ جز به جز آرایه‌های معماری علاوه بر شناخت نقوش استفاده شده در هر دو دوره و دسته‌بندی آن، در مشخص شدن میزان شباهت‌ها و تغییرات به وجود آمده کمک می‌کند. این پژوهش از نوع توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی ـ تاریخی می‌باشد که به وسیلۀ مطالعات کتابخانه‌ای، برداشت و بررسی میدانی و تجزیه و تحلیل از طریق مقایسۀ داده‌ها انجام شده است. برمبنای مطالعه و مقایسۀ انجام شده در این مقاله، نتیجه‌ای که حاصل می‌شود بدین صورت است که ارسی‌های دورۀ قاجار به پنجره‌هایی ساده با نحوۀ قرارگیری و ساخت متفاوت تبدیل شده است. ازارۀ سنگی خانه‌ها با تغییراتی در نقوش، ترکیب‌بندی، تکنیک اجرا و در مواردی مصالح جدید همراه بوده است. در گچ‌بری‌ها نقش و تکنیک همچنان یک روند را در پیش گرفته و میزان تفاوت‌های کمی در این دوران ایجاد شده است. در کاشی‌کاری تفاوت چشم‌گیری در میزان استفاده، تنوع نقش، رنگ و نحوۀ قرارگیری دارد. آجرکاری‌ها نسبت به کارگیری یکسانی دارند ولی در تکنیک اجرا تفاوت‌هایی ایجاد شده که به نسبت در نقوش نیز این تمایز مشخص است. با این حال در هر دو دوره خانه‌های باشکوهی ساخته شده‌ است که دارای شخصیت و زیبایی منحصر به فردی هستند.