فرایندها و الگوهای شهرنشینی در ایران

Abstract

فرایند شهرنشینی در مناطق مختلف جهان برآیند اندرکنش پیچیدۀ فاکتورهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فناوری، جغرافیایی و فرهنگی جهانی و محلی است. این فرایند در مراحل مختلف خود در طول زمان و بنابر مقضیات محلی، در حال تولید الگوهای مختلف شهری در مناطق گوناگون دنیا می‌باشد. بررسی تحولات شهری ایران در قالب عوامل محرک، فرایندها و الگوها هدف اصلی مطالعۀ حاضر است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، فرایند شهرنشینی و رشد شهری در ایران، همچون بسیاری از مناطق دنیا شامل دو فاز اصلی تمرکزگرایی و تمرکززدایی می‌باشد. تا اوایل دهۀ 1360، فرایند شهرنشینی در مسیر تمرکزگرایی گام برداشته و الگوی ناشی از آن نخست شهری بوده است. با تضعیف نیروهای مرکزگرا از اوایل دهۀ 1360 تحت تاثیر هزینه‌های ناشی از ازدحام در شهرهای برتر کشور، فرایند شهرنشینی در ایران وارد فاز تمرکززدایی می-شود. اما این تمرکززدایی غالباً به صورت پراکنش متمرکز روی می‌دهد، که الگوی فضایی حاصل از آن شکل‌گیری مناطق کلان‌شهری از قبیل منطقۀ کلان‌شهری تهران است. تحلیل اکتشافی داده‌های مکانی نیز با تایید این روند، شکل‌گیری وضعیت مرکز-پیرامون را در نظام شهری ایران نشان می‌دهد. در مقیاس کلان و ملی، منطقۀ کلان‌شهری تهران به عنوان مرکز و سایر شهرهای کشور به عنوان پیرامون محسوب می‌شوند. با این حال در مقیاس منطقه‌ای نیز با شکل‌گیری زیرنظام‌های شهری، شهرهای برتر منطقه‌ای دارای نقش مرکز و سایر شهرهای اطراف نقش پیرامون را ایفا می‌کنند.