بازاندیشی در چالش مفهومی بین «برنامه» و «طرح» در گفتمـان توسـعه شهری ایران: از آموزش تا عمل

Abstract

بیان مسئله: استفاده از مهارت‌های تخصصی- دانشگاهی در عرصه حرفه، همواره از مهم‌ترین دغدغه‌های دولت‌ها بوده است که علاوه بر ایجاد پیوند بین دو حوزه دانشگاه و حرفه، برای هرکدام از آن‌ها به نحوی جهت‌دهی و معنابخشی می‌کند. این مقوله برای برخی شاخه‌های تخصصی مثل دانش شهرسازی، که با زندگی و نیازهای فردی- اجتماعی روزمره شهروندان ارتباطی ملموس و همه‌جانبه دارد، از حساسیت بالاتری برخوردار است. اما اختلالاتی در گفتمان معاصر شهرسازی ایران وجود دارد که ریشه‌های آن به سال‌های ابتدایی پیدایش این شاخه از دانش، تقریباً هم‌زمان با تأسیس سازمان برنامه (1327 شمسی) بازمی‌گردد. ازجمله تناقضات موجود در این گفتمان که موجب نابسامانی‌های فراوان در امر توسعه شهری شده است، تناقض و کج‌فهمی نسبت به دو پارادایم مفهومی- عملیاتی غالب «برنامه» و «طرح» بوده است. هدف: مقاله حاضر با هدف جستجوی ریشه‌های ناکارآمدیِ پرتناقض بین برنامه و طرح و یافتن راهکارهایی برای برون‌رفت از این شرایط تدوین شده است. روش: در فرایند پژوهش ضمن طرح پرسش‌هایی مفهومی در آغاز، با استفاده از روش تحلیل گفتمان و بر اساس شواهد و تجربیات موجود در عرصه شهرسازی کشور، با تمرکز بر طرح‌های جامع شهری و ضمن بررسی بازتاب آموزش‌های دانشگاهی در این فرایند، به تحلیل و ارزیابیِ انتقادی آن پرداخته است. یافته‌ها: یافته‌های پژوهش در 10 محور مجزا عوامل مؤثر بر فرایند شهرسازی کشور را شناسایی کرده و آن‌ها را در انطباق با محیط آموزش دانشگاهی این رشته، مورد نقد و بررسی قرار داده است. این محورها در حقیقت به‌عنوان دریچه‌هایی برای پاسخ به پرسش‌های مطرح‌شده در ابتدای مسیر تحقیق، دسته‌بندی و ارائه‌شده‌اند. نتیجه: عمده انتقادات مطرح‌شده در حوزه کاستی‌های گفتمان شهرسازی ایران، ناشی از عدم رعایت سلسله‌مراتب «برنامه» و «طرح» است. تأکید بر تهیه طرح‌های جامع برای رفع همه مشکلات شهرها، بر شدت تناقضات موجود افزوده است.