مقوله‌بندی «فره‌ایزدی» و تکامل آن تحت تأثیر قرآن

Abstract

«فر»/ «فرّه»/ «خره»/ «خوره»/ «خورنه»، مفهومی اساطیری و رمزآمیز در فرهنگ ایرانی است که در دوره اسلامی، متأثِّر از مفاهیم قرآن، دگردیسی می‌یابد و در اندیشه شیخ اشراق به تکامل می‌رسد. اوستا، اصیل‌ترین منبع نوشتاریِ پیش از اسلام و شاهنامه مهم‌ترین کتاب پس از اسلام است که مفهوم «فر» را تبیین نموده، باوجود پژوهش‌های بسیار درباره «فر»، تاکنون مفاهیم، گونه‌ها، ویژگی‌ها و پیکره‌گردانی‌های آن در یک رده‌بندی علمی تبیین نشده است. این پژوهش می‌کوشد در خلال یک رده‌بندی علمی دریابد «فره‌ایزدی» در دوره اسلامی، تحت تأثیر مفاهیم قرآن از کدام نام‌های خداوند بیشتر اثر پذیرفته است؟ بنابراین یافته‌های تاریخی درباره «فر» را به روش کیفی، رده‌بندی و تفسیر ادبی ـ تاریخی می‌کند؛ و برای اثبات تناظر این مفهوم به آیات قرآن استشهاد می‌کند. برای درک مفاهیم «فر» ابتدا به اصطلاحات همسنگ آن توجه شده؛ در میان واژگان ملازم «فر»، اصطلاحات «اورنگ»، «اورند»، «بُرز» بیشتر جنبه اساطیری دارند و «وَرج»، «بَغ» و «وخش» علاوه بر بنیاد اساطیری قابل انطباق با حکمت اسلامی نیز هستند. گونه‌های «فر» عبارت‌اند از: «فرایرانی»، «فرپهلوانی»، «فرکیانی»، «فر زرتشت» و «فر موبدی». ویژگی‌های فر نشان می‌دهند: «فر» موهبتی خدایی، گسترده و همه‌گیر، برخوردار از صورت‌های مختلف، قابل افزایش و کاهش، قابل گسست و گم‌شدن، قابل ترکیب با دیگر «فر»ها، رازآمیز و اعجازآفرین، یاری‌رسان، ستایش‌برانگیز، ضدپلیدی، دارای درخشش، عامل مشروعیت حکومت، محافظ افراد و قابل انتقال است. «فره‌ایزدی» در پیکره‌گردانی‌های اساطیری خود می‌تواند به شکل نیرو، موجود زنده یا اشیا تغییر شکل دهد؛ در قالب نیرو و استعداد به شکل «زیبایی»، «خرد» و «قدرت» جلوه‌گر شود. در چهره موجودات زنده اعم از زن و فرزند، حیوان و گیاه پدیدار می‌شود و می‌تواند به‌مثابه عنصری نمادین در قالب اشیا پدیدار شود. در دوره اسلامی، «اسماءالحسنی» به‌ویژه «فضل الهی»، «رحمت عام و خاص»، «وسعت علم الهی» و «نور» در کنار مفهوم «سکینه» که برآمده از قرآن هستند، با حذف ویژگی‌های ناشی از نظام طبقاتی عصر ساسانی، یعنی ستایش فرهمندان، انتقال‌پذیری موروثی فر و درخشش محسوس شاهانه آن، این مفهوم را استحاله کرده و به کمال رساندند.