اثر کشت مستقیم و نشایی کلزای بهاره در تراکم‌های مختلف بوته و در شرایط کشت تأخیری بر رشد و عملکرد دانه در منطقه مغان

Abstract

سابقه و هدف: رعایت تاریخ کاشت مناسب در کلزا امکان رشد و نمو کافی را به گیاه زراعی داده و اثرات خسارت‌زای ناشی از تنش‌ها را به حداقل می‌رساند. از طرف دیگر، بارندگی‌های اوایل پاییز و مشکل تهیه زمین به‌موقع، در دسترس نبودن زمین به دلیل برداشت کشت‌های تابستانه مانند بادام‌زمینی در منطقه مغان باعث تأخیر در تاریخ کاشت به‌هنگام محصولات پاییزه مانند کلزا می‌شود. مشکلات تأمین آب جهت آبیاری اول برای استقرار و سبز مناسب مزرعه کلزا، حمله آفاتی مانند کک در کشت‌های کرپه، احتمال خسارت تنش سرما و یخ‌زدگی و همچنین، افت عملکرد به دلیل برخورد کلزا به تنش خشکی و گرمای آخر فصل به دلیل تأخیر در کاشت از مشکلات عمده زراعت کلزا در منطقه مغان است. در این میان، کشت نشایی کلزا می‌تواند مشکلات موجود را از میان برداشته و راهکار مناسبی در شرایط مذکور باشد.مواد و روش‌ها: به‌منظور ارزیابی زراعی و مقایسه کشت مستقیم و کشت نشایی کلزای بهاره در تراکم‌های مختلف بوته و در شرایط کشت تأخیری در منطقه مغان، آزمایشی به صورت طرح بلوک‌های کامل تصادفی در سه تکرار در دو سال زراعی 1399-1398 و 1400-1399 اجرا شد. تیمارهای آزمایشی شامل کشت مستقیم بذر به عنوان شاهد به میزان 6 کیلوگرم در هکتار، کشت نشایی با تراکم‌های 20، 30 و 40 بوته در متر مربع هر کدام به دو صورت ریشه لخت و ریشه پر و نیز با یک نشا و دو نشا در حفره کاشت بودند. در طی آزمایش از صفات روز تا شروع گلدهی، روز تا پایان گلدهی، مدت گلدهی، طول دوره رشد، ارتفاع بوته، ارتفاع اولین خورجین از سطح زمین، قطر ساقه، تعداد شاخه فرعی، طول خورجین، قطر خورجین، تعداد خورجین در بوته، تعداد دانه در خورجین، وزن‌هزاردانه و عملکرد دانه یادداشت‌برداری شد. همبستگی بین صفات و تجزیه علیت برای بررسی اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر عملکرد دانه انجام شد.یافته‌ها: نتایج نشان داد که کشت نشایی به طور میانگین باعث کاهش معنی‌دار صفات فنولوژیک شروع گلدهی (5/145 درجه روز رشد)، پایان گلدهی (8/207 درجه روز رشد) و طول دوره رشد (9/158 درجه روز رشد) و افزایش مدت گلدهی (6/156 درجه روز رشد) در مجموع سال‌های آزمایشی شد. همچنین، کشت نشایی باعث افزایش معنی‌دار در صفات قطر ساقه (8/2 میلی‌متر)، تعداد شاخه فرعی (3/2)، قطر خورجین (6/0 میلی‌متر)، تعداد خورجین در بوته (2/158)، تعداد دانه در خورجین (3/3)، وزن هزاردانه (69/0 گرم) و عملکرد دانه (4/1894 کیلوگرم در هکتار) شد. در تیمار شاهد به‌صورت کشت مستقیم تأخیری، عملکرد دانه در مجموع سال‌های آزمایشی افت عملکرد ۲/6۲ درصد (7/1150 کیلوگرم در هکتار) در مقایسه با تیمارهای کشت نشایی (1/3045 کیلوگرم در هکتار) از خود نشان داد. با مقایسه میانگین تیمارهای ریشه لخت مشخص شد که تیمار ۴۰ بوته در متر مربع نسبت به تیمارهای 30 و 20 بوته در متر مربع از تعداد خورجین در بوته، وزن هزاردانه و عملکرد دانه بالاتری برخوردار بود و اختلاف معنی‌داری با آن‌ها داشت. همبستگی فنوتیپی بین صفات زراعی نشان داد عملکرد دانه با صفات فنولوژیک شروع گلدهی (**90/0-)، پایان گلدهی (**90/0-) و طول دوره رشد (**77/0-) همبستگی منفی و معنی‌دار و با صفت مدت گلدهی (52/0) همبستگی مثبت اما غیرمعنی‌دار داشت. نتایج تجزیه رگرسیون گام به گام نشان داد که دو صفت تعداد خورجین در بوته (*241/0) و قطر خورجین (*229/0) به ترتیب بیش‌ترین تأثیر مستقیم و مثبت معنی‌دار و صفت پایان گلدهی (**559/0-) بیش‌ترین تأثیر مستقیم منفی و معنی‌دار را روی عملکرد دانه داشتند. نتیجه‌گیری: در شرایط کشت تاخیری، کشت نشایی ریشه لخت کلزا با تراکم 40 بوته در متر مربع و یک نشا در حفره کاشت نسبت به کشت نشایی ریشه‌پر و کشت مستقیم دارای برتری از نظر عملکرد دانه و صفات فنولوژیک بوده و قابل توصیه در منطقه مغان است.