بازخوانی اندیشه‌های نواعتزالی محمّد عبده

Abstract

بدون تردید محمّد عبده یکی از برجسته‏ترین مفسّران اصلاح‏گرای اهل سنت در سده معاصر به‏شمار می‏آید. نوگرایی و خردگرایی به‏عنوان مهم‏ترین شاخصه‏های اندیشه اصلاحی عبده، در آثار وی ظهور و بروز دارد. او با تمایلات علم‏گرایانه و روش عقلی تجربی به تبیین مسائل کلامی، اجتماعی و تربیتی می‏پردازد. این پژوهش بر مبنای بررسی و تحلیل محتوای آثار و اندیشه‏های عبده در صدد پاسخ به این پرسش است که آیا می‏توان او را نومعتزلی دانست یا خیر؟ بر اساس یافته‏های پژوهش، اگرچه وی همانند متفکران اشاعره به کارآمدی عقل نظری در شناخت و تبیین معارف دین باور دارد؛ امّا پیرامون کارکرد عقل عملی مانند متکلمان معتزله می‏اندیشد. از این‏رو حسن و قبح را عقلی می‏داند. افزون بر این، در طرح مباحث مرتبط با عدل مانند اختیار انسان، وجوب علی‏الله، تکلیف ما لایطاق، وعده و وعید، شرور، هدایت و ضلالت با معتزله هم‏عقیده است. بنابراین برخلاف ادعای برخی پژوهشگران، وی نومعتزلی است.

[1]. استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه خوارزمی irahmadi_a@yahoo.com