گونه‌شناسی مدارس سنتی ایران براساس جغرافیای تاریخی (مطالعه موردی: مدارس جغرافیای تاریخی خراسان و اصفهان)

Abstract

مدارس، یکی از مهمترین بناهای ادوار تاریخ هنر و معماری ایران محسوب می‌‌‌شوند. از شاخص‌‌‌ترین نمونه‌های آن‌ها می‌‌‌توان به مدارس دوره‌‌‌ی اسلامی اشاره کرد؛ که مطالعه و تحقیق برروی کالبد و طرح معماری آن‌‌‌ها در بازشناسی هویت این ابنیه تاریخی گامی موثر است.تاکنون مطالعات گوناگونی در زمینه گونه‌‌‌شناسی مدارس سنتی ایران انجام گرفته است، لیکن ارزیابی مصادیقی از دو حوزه جغرافیای تاریخی مشخص در یک مطالعه‌‌‌ی تطبیقی،‌‌‌ وجه مشخصه این پژوهش است. جغرافیای تاریخی، در کنار عواملی همچون شیوه‌‌‌های ساخت و دستاوردهای معماری ادوار مختلف، یکی از مولفه‌‌‌های مهم ابنیه تاریخی است که توجه به آن برای شناسایی هویت معماری آن‌‌‌ها لازم است. اما در پژوهش‌‌‌های تاریخ معماری ایران کمتر به این رویکرد توجه شده است. هدف این مقاله گونه‌‌‌شناسی مدارسی است که در دو حوزه جغرافیای تاریخی خراسان و اصفهان قرار گرفته‌‌‌اند. این مسئله با طرح این پرسش محقق می‌‌‌شود که آیا مدارس واقع در یک جغرافیای تاریخی از یک الگوی مشخص در ویژگی‌‌‌های کالبدی پیروی می‌‌‌کنند؟ بدین منظور ابتدا به تبیین مفهوم جغرافیای تاریخی، معرفی جغرافیای تاریخی ایران و به ویژه دو حوزه‌‌‌ی خراسان و اصفهان پرداخته شده است. از آنجایی که این تحقیق از نوع کیفی است، پس از شناسایی مدارس، تعدادی از مدارس هریک از دو حوزه‌‌‌ی مذکور بصورت هدفمند انتخاب شدند و در روندی استقرایی و به روش توصیفی-‌‌‌ تحلیلی بررسی و تحلیل شدند. نتایج حاصل نشان می‌‌‌دهد باتوجه به وجود ویژگی‌‌‌های مشترک زیاد در میان مدارس حوزه‌‌‌ی جغرافیای تاریخی خراسان بزرگ، می‌‌‌توان یک الگوی مشخص برای آن تعریف نمود. این الگو شامل موقعیت و تعداد برخی عناصر معماری نظیر مدرس‌‌‌ها، برجک‌‌‌های برروی محیط خارجی بنا، پله‌‌‌ها، تالارها، دستگاه ورودی و همچنین تعداد محورهای تقارن و سلسله مراتب فضاهای دستگاه ورودی است. اما در بین مدارس حوزه‌‌‌ی اصفهان، با وجود تنوع زیاد الگوها، الگوی واحدی نمی‌‌‌توان یافت.