بررسی و اولویت‌بندی عوامل مؤثر بر عدم مشارکت جوامع روستایی در طرح‌های آبخیزداری (پژوهش موردی: حوضه اسدلی، استان خراسان شمالی)

Abstract

‌اجرای مؤثر و کم‌هزینه‌تر طرح‌ها، حفاظت از پروژه‌ها و نیز مرمت آتی سازه‌ها نیازمند مشارکت ذینفعان در تمامی مراحل مطالعاتی، اجرایی، پایش، ارزیابی و نگهداری آن‌هاست. از این‌رو، شناسایی و طبقه‌بندی شاخص‌ها و زیرشاخص‌های مؤثر بر مشارکت مردمی و ارتقای آن‌ها در اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری دارای اهمیت بسیاری است. بر همین اساس، ‌هدف از پژوهش حاضر ارزیابی مقایسه­ای عوامل مؤثر بر عدم مشارکت مردم از دیدگاه آبخیزنشینان و نیز کارشناسان در حوضه اسدلی بجنورد است. در این پژوهش، عوامل مؤثر بر عدم مشارکت مردم در طرح­های آبخیزداری در قالب چهار شاخص اقتصادی، اجتماعی، آموزش و ترویج و طراحی-اجرا و ۱۵ زیرشاخص طبقه­بندی شدند. در ادامه با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی و نیز آزمون فریدمن، شاخص‌ها و زیرشاخص­های مؤثر بر عدم مشارکت مردمی در طرح‌های آبخیزداری از دیدگاه خبرگان (۱۹ نفر) و بهره‌برداران (۳۱ نفر) اولویت‌بندی شدند. سنجش پایایی پرسشنامه با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ تعیین شد. مقدار آلفای کرونباخ به‌دست‌آمده (۷۵۲/۰= α) نشان داد که ابزار اندازه‌گیری (پرسش‌نامه) از پایایی مناسبی برخوردار است. هم‌چنین، نتایج نشان داد که از منظر خبرگان و بهره­برداران، شاخص‌های اقتصادی و طراحی-اجرا نقش بیش‌تری در عدم مشارکت مردم نسبت به سایر شاخص‌ها در منطقه‌ مورد بررسی دارند. کارشناسان و جوامع محلی در خصوص عوامل مؤثر بر عدم مشارکت در پروژه‌های آبخیزداری در برخی موارد از جمله در زمینه "اختلاف قومی و محلی"، "عدم امکان صدور حق بهره­برداری"، "عدم وجود دانش بومی افراد محلی در زمینه آبخیزداری" و "دیربازده بودن طرح­های آبخیزداری" هم‌نظر بودند. نکته قابل‌توجه، اهمیت نسبی گویه "عدم توجه به نیروهای محلی در اجرای پروژه" از دیدگاه هر دو گروه (رتبه ۴ از نظر جوامع محلی و رتبه ۵ از نظر کارشناسان) است. نتایج رتبه‌بندی زیرشاخص­ها از منظر کارشناسان و جوامع محلی نشان داد که "عدم وجود قوانین مشخص برای حمایت از مشارکت‌های مردمی در طرح‌های آبخیزداری" بیش‌ترین اهمیت و نیز گویه "تمرکز قدرت تصمیم‌گیری در مرکز" از اهمیت بالایی برخوردار است. با این‌حال بیش‌ترین اختلاف میزان اهمیت عوامل از منظر دو گروه کارشناسان و جوامع محلی، مربوط به زیرشاخص­های­ "نادیده گرفتن منافع مردم به­عنوان انگیزه اقتصادی مستقیم" و "عدم مشورت با جوامع محلی در نیازسنجی پروژه" است.