بررسی و طبقه بندی بندسارها به‌عنوان سازه های سنتی در حفاظت آب‌وخاک و زراعت (مطالعه موردی: حوزه آبخیز سد شهید پارسا)

Abstract

بندسار روش سنتی و هوشمندانه استحصال سیلاب در مناطق خشک و نیمه‌خشک است که با مشارکت آبخیزنشینان در سطح وسیعی از یک حوزه آبخیز قابل‌اجرا است. این سازه علاوه بر مهار سیلاب و تغذیه آبخوان، کشاورزی سیلابی را در منطقه گسترش می­دهد و با رسوب‌گیری از سیلاب به غنی شدن خاک منجر می­شود. بر همین اساس، در این تحقیق به بررسی ساختار و عملکرد بندسارها در حوزه آبخیز سد شهید پارسا در شمال شهرستان سرایان در استان خراسان جنوبی پرداخته شد. در ابتدا با استفاده از نقشه­های توپوگرافی و تصاویر ماهواره­ای مکان بندسارها تعیین شد. سپس با بازدیدهای میدانی اندازه­گیری ابعاد بندسارها، نحوه ساخت و نیز کاربری، و نمونه‌برداری از خاک داخل بندسار صورت گرفت. نتایج نشان داد که بندسارهای منطقه به دو گروه کوهستانی و دشتی و بر اساس نحوه ساختاری در چهار نوع تیپ قرار گرفته‌اند. به‌طوری‌که آبگیری بندسارها در اسفند آغاز شده و معمولاً دو تا سه بار آبگیری در سال صورت می­گیرد؛ و زمان آماده­سازی زمین و کاشت از نیمه اردیبهشت تا نیمه خرداد است. میزان تولید محصول در سال­های نسبتاً خوب بارندگی در حد حداقل 5/3 تن محصول جالیز و 1 تن علوفه در هکتار است، متوسط درآمد در سال تا 11/6 میلیارد ریال از کل بندسارها امکان­پذیر است. عمق رسوبات در بندسارها از بالادست به پایین‌دست متفاوت است و روند کاهشی دارد، به‌طوری‌که ضخامت رسوبات 25 سانتی­متر در یک سال در ابتدا و کم‌تر از 2 سانتی­متر در بندسارهای انتهایی بود؛ بنابراین بندسارها می­توانند سازه‌های مناسبی برای کنترل سیلاب و رسوب و آبیاری سیلابی و احیا خاک منطقه باشند.