آینده‌پژوهی سالمندی جمعیت در ایران: نامه به سردبیر

Abstract

سردبیر محترم امید به زندگی مردم در 150 سال گذشته افزایش چشمگیری داشته و از حدود 30 سال در سال 1870 میلادی به 72 سال در سال 2016 میلادی رسید.1 مردم امروزی نسبت به نسل‌های گذشته انتظار طول عمر بیشتر و زندگی سالم‌تری دارند. سن 65 سال به‌عنوان معیار شروع دوره سالمندی افراد در نظر گرفته‌ می‌شود. در حالی‌که در سال 1965 میلادی حدود 129 میلیون نفر در جهان بیش از 65 سال سن داشتند، این رقم اکنون به حدود 750 میلون نفر رسیده است و انتظار می‌رود که تا سال 2100 میلادی به 5/2 میلیارد نفر برسد. پیش‌بینی می‌شود که تعداد افراد بالای 100 سال نیز از 20 هزار نفر در سال 1965 به حدود 19 میلیون نفر در سال 2100 میلادی برسد.2 پدیده سالمندی جمعیت هنگامی رخ می‌دهد که میانه‌ی سن جمعیت به‌دلیل افزایش امید به زندگی و کاهش نرخ زاد و ولد افزایش یابد. سالمندی جمعیت یک پدیده‌ی جهانی است. بیشتر کشورها با افزایش نسبت جمعیت مسن روبرو هستند. پیش‌بینی می‌شود که نسبت جمعیت افراد 65 سال و بیشتر در دنیا، از 9% در سال 2019 به 16% در سال 2050 میلادی افزایش یابد.3 کشور ایران نیز به‌ دلیل کاهش باروری، کاهش مرگ‌‌ومیر و افزایش امید به زندگی در مسیر سالمندی جمعیت حرکت می‌کند. جمعیت بالای 65 سال در ایران از 9/3% در سال 1335 به 1/6% در سال 1395 خورشیدی افزایش‌یافت. پیش‌بینی می‌شود که جمعیت بالای 65 سال ایران در سال 1415 و 1430 خورشیدی به ترتیب، به 11% و 17% کل جمعیت افزایش یابد.4 سالمندی جمعیت با چالش‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و روان‌شناختی همراه است. با توجه به آسیب‌پذیری بیشتر سالمندان در برابر بیماری‌ها و خطر ابتلای بیشتر به بیماری‌های مزمن از جمله سرطان و بیماری‌های قلبی-عروقی، هزینه‌های سلامت آن‌ها افزایش‌ می‌یابد. سالمندی جمعیت الزاماً تهدید نبوده و با مدیریت صحیح به فرصت تبدیل می‌شود. بنابراین، مسأله سالمندی جمعیت ایران باید در دستور کار دولت قرار گیرد و سیاست‌های مناسبی برای تأمین سلامتی، مراقبت اجتماعی و امنیت مالی سالمندان تدوین شود. در این راستا، استفاده از علم آینده‌پژوهی در فرایند سیاستگذاری ضروری و مفید است. آینده‌پژوهی از آینده‌نگری (Forecasting) و آینده‌نگاری (Foresighting) تشکیل‌شده است.5 آینده پژوهان از روش‌های کمی، کیفی و ترکیبی با رویکردهای محاسباتی، شهودی، تفسیری و انتقادی برای آینده‌پژوهی استفاده می‌کنند. آینده‌نگری به‌معنای پیش‌بینی وضعیت آینده براساس تحلیل روندهای موجود است. حالات مختلف آینده عبارتند از آینده‌های ممکن (Possible futures)، آینده‌های موجه (Plausible futures)، آینده‌های محتمل (Probable futures) و آینده‌های مطلوب (Preferable futures). آینده‌های ممکن اشاره به آینده‌هایی دارد که ممکن است رخ دهد، هرچند که وقوع آنها الزاماً با دانش فعلی ممکن و قابل توجیه نباشد. آینده‌های موجه اشاره به آینده‌هایی دارد که با علم و دانش فعلی قابل تصور است و می‌تواند رخ دهد. آینده‌های محتمل با توجه به روندهای موجود، احتمال وقوع زیادی دارند. در نهایت، آینده‌های مطلوب اشاره به وضعیتی دارد که از نظر سیاستگذاران وقوع آن نسبت به بقیه حالت‌ها ارجحیت دارد.6 در مرحله آینده‌نگری، شاخص‌های مرتبط با سالمندی جمعیت ایران به‌همراه شاخص‌های کلیدی عملکردی نظام سلامت و محیط سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فناوری پیرامون آن برای سال‌های پیش ‌رو پیش‌بینی می‌شوند. آینده را می‌توان نتیجه منطقی گذشته دانست. بنابراین، پیش‌بینی، انتقال آرام بین گذشته، حال و آینده است. سپس، سناریوهای خوش‌بینانه، واقع‌بینانه و بدبینانه برای پدیده سالمندی جمعیت ایران و عواقب احتمالی آن تدوین می‌شوند. سناریو توصیفی است قابل قبول از آنچه ممکن است در آینده روی دهد. آینده‌نگاری استفاده از راهکارهای موثر برای رسیدن به آینده مطلوب است. سیاستگذاران نظام سلامت با در نظر گرفتن سناریوهای احتمالی و منابع در دسترس، سناریوی آینده مطلوب ترجیحی را تدوین کرده، اهدافی را در زمینه ارائه خدمات سلامت مورد نیاز سالمندان برای این سناریو تعیین و یک برنامه استراتژیک برای دستیابی به آنها تدوین می‌کنند. در این مرحله اﺳﺘﺮاﺗﮋیﻫﺎ و اقدامات ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای دست‌یابی ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺷﺪه (آیﻨﺪه مطلوب) شناسایی، ارزشیابی و پیشنهاد می‌گردد.