وقوع خطاهای دارویی در بخش‌های مراقبت ویژه از دیدگاه پرستاران: یک مطالعه توصیفی

Abstract

زمینه و هدف: در میان کارکنان سیستم سلامت، پرستاران، بیش‌ترین وقت را در کنار بیماران حضور دارند و از زمان ورودشان به بیمارستان تا ترخیص، آنان را در تمام طول فرآیند دارو دادن، تحت نظر دارند. بر این اساس، از آن جا که پرستاران مسئول مراقبت مستقیم از بیمار بوده و در فرآیند دارودهی به وی سهیم هستند، این مهم می‌تواند زمینه ساز بروز خطای دارویی توسط آنان شود. فرآیند دارودهی شامل نسخه نویسی، نسخه برداری از دستورات پزشک، توزیع دارو، رساندن دارو به بیمار و کنترل کردن داروها می‌باشد که به قصور در هر یک از این مراحل، خطاهای دارویی گفته می‌شود. در حرفه پرستاری، خطاهای دارویی شامل دوز دارویی اشتباه، حذف دارو، نادیده گرفتن علایم مسمومیت دارو و انتخاب محل نادرست در زمان دارو دادن است. خطای دارویی، یکی از حوادث قابل پیشگیری است که اگر مدیریت نشود می‌تواند موجب آسیب به بیمار گردد. در این میان، بیماران بستری در بخش‌های مراقبت ویژه نسبت به بیماران سایر بخش‌ها داروهای بیش‌تری دریافت می‌کنند. هم‌چنین، به دلیل خواب آلودگی و یا بیهوش بودن، فرآیند شناسایی بیمار و پایش عوارض دارویی در این بیماران با چالش های بیش‌تری همراه است. اهمیت خطاهای دارویی با در نظر داشتن تبعاتی مثل افزایش ناتوانی‌ها، نارضایتی بیماران از سیستم‌های ارائه دهنده خدمات سلامت، افزایش طول مدت بستری و افزایش هزینه‌های درمان، مطرح می‌گردد. پرستاران شاغل در بخش‌های مراقبت ویژه به دلیل شرایط خاص کاری مثل حجم کاری بالا، لزوم پاسخ سریع به موقعیت‌های اورژانسی، مسئولیت سنگین ناشی از مراقبت از بیمار بدحال، برخورد مکرر با موقعیت‌های عاطفی و قرار گرفتن در موقعیت‌های ناخواسته و اجباری برای دادن خبر ناگوار به خانواده بیماران، فشارهای روانی بیشتری را متحمل می‌شوند. این مطالعه با هدف تعیین دلایل وقوع خطاهای دارویی، عدم گزارش آن‌ها و فراوانی وقوع این خطاها در بخش های مراقبت ویژه صورت گرفت. روش بررسی: این پژوهش توصیفی- مقطعی در سال 1398 انجام شد. حجم نمونه 300 نفر از پرستاران شاغل در بخش‌های ICU و CCU از سه بیمارستان آموزشی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی قم بودند که به شیوه سرشماری انتخاب شدند. ابزار گردآوری داده‌ها، فرم اطلاعات فردی برای سنجش متغیرهای سن، جنس، وضعیت تأهل، سطح تحصیلات، بخش محل کار، شیفت کاری، سابقه کار پرستاری، سابقه کار در بخش فعلی، نوع استخدام، تعداد ساعات اضافه کاری در ماه، اضافه کاری در یک یا چند بیمارستان، اضافه کاری غیر از کار پرستاری و میزان ساعت کار در هفته و ابزار روا و پایا شدۀ خطای دارودهی بود. در این مطالعه جهت سنجش روایی ابزار از شیوه روایی محتوا بهره گرفته شد و در اختیار پنج نفر از اساتید صاحب نظر پرستاری در دانشگاه علوم پزشکی ایران قرار گرفت و سپس نظرات اصلاحی آن‌ها اعمال شد. برای سنجش پایایی ابزار نیز از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد. به این منظور، 15 نفر از پرستاران همسان با نمونه پژوهش که عضو نمونه‌های تحقیق نبودند، طی یک نوبت، ابزار را تکمیل نمودند. داده‌ها با استفاده از آمار توصیفی (درصد، فراوانی، میانگین و انحراف معیار) و استنباطی (آزمون‌های آنالیز واریانس و تی مستقل) تحت نرم افزار SPSS نسخه 21 تحلیل شدند. در تحلیل داده‌ها نیز P کمتر از 05/0 از نظر آماری معنی‌دار در نظر گرفته شد. به منظور رعایت ملاجظات اخلاقی، معرفی نامه کتبی از دانشگاه علوم پزشکی ایران جهت انجام پژوهش در دانشگاه علوم پزشکی قم اخذ شد. پرستاران با تکمیل رضایتنامه کتبی وارد مطالعه شدند و به آنان اطمینان داده شد که پاسخ‌های مندرج در پرسشنامه‌ها، محرمانه خواهند بود و نیازی به ذکر در پرسشنامه نیست. یافته‌ها: خطای سیستمی با میانگین نمره 2/1 ± 1/4 و خطای داروخانه‌ای با میانگین نمره 1/1 ± 5/2 بیش‌ترین و کم‌ترین دلایل وقوع خطاهای دارویی بودند. هم‌چنین، دلایل مدیریتی با میانگین نمره 1 ± 8/3 و دلایل مربوط به اختلاف نظر با میانگین نمره 1/1 ± 6/2 بیش‌ترین و کم‌ترین علت عدم گزارش خطای دارویی، اعلام شد. هم‌چنین، خطای وریدی با 56/22 درصد، فراوانی بالاتری نسبت به خطای غیروریدی با 89/21 درصد داشت. در میان مشخصات فردی، بین وقوع خطای دارویی با سن (029/0p=) و سابقه کار در بخش فعلی (007/0p=)، طبق آزمون آماری آنالیز واریانس، ارتباط معنی‌دار آماری وجود داشت. ﻧﺘﻴﺠﻪ‌ﮔﻴﺮی ﻛﻠﻲ: بر اساس یافته‌های به دست آمده از این مطالعه، به ترتیب دلایل سیستمی، بسته بندی دارو، دلایل پزشکی و پرستاری، ثبت مستندات و دلایل داروخانه‌ای بیش‌ترین تا کم‌ترین میانگین نمره را در بین دلایل وقوع خطای دارویی کسب کردند. در مطالعه حاضر از میان مشخصات فردی، بین خطای دارودهی با متغیرهای سابقه کار در بخش ویژه و سن ارتباط معنی‌دار آماری وجود داشت، به این معنی که با افزایش سابقه کار و بالا رفتن سن پرستاران از وقوع خطا کاسته شده است. به نظر می‌رسد، هر چه پرستاران از نظر سن تقویمی و سن کاری، زمان بیش‌تری را طی می‌کنند، به همان نسبت نیز بیش‌تر بر محیط کاری خود تسلط پیدا می‌نمایند، به گونه‌ای که رخداد خطا کم‌تر می‌گردد. می‌توان اظهار نمود که آگاهی از عوامل مؤثر بر بروز خطاهای دارویی جهت گسترش راهبردهای پیشگیری کننده از این خطاها برای پرستاران، مهم است. در این رابطه، ضروری است توجهات خاص از سوی مدیران پرستاری جهت ارائه راهکارهایی برای ارتقای دانش پرستاران در خصوص خطاهای دارویی صورت گیرد تا خطاهای دارویی کاهش یابد. این امر می‌تواند با برگزاری کارگاه‌های آموزشی مدیریت بالینی با رویکرد خطاهای دارویی همراه گردد که توأم با اخذ امتیاز از سامانه آموزش مداوم برای پرستاران نیز باشد. بر اساس نتایج مطالعه حاضر، ضروری است که به منظور کاهش بروز خطا توسط پرستاران، شرایطی ایجاد شود تا از خطاهای سیستمی در بیمارستان کم شود. هم چنین بر مدیران پرستاری واجب است که بستری فراهم نمایند تا پرستاران بتوانند خطاهای خود را گزارش دهند. به علاوه، این مدیران باید نسبت به پایش دقیق دارو دادن توسط پرستاران به ویژه داروهای وریدی، اقدام نمایند. از آن جا که یافته‌های حاصل از این پژوهش، از طریق پرسشنامه جمع آوری شده‌اند، نمی‌توان به لایه‌های عمیق ادراکات پرستاران درباره خطاهای دارویی دست یافت. بنابراین پیشنهاد می‌گردد مطالعاتی با رویکرد کیفی به منظور دستیابی به تصویر کامل از این مفهوم، انجام شوند. هم‌چنین، نتایج این مطالعه می‌تواند رهگشای انجام مطالعات مداخله ای به منظور کاهش بروز خطاهای دارویی برای پرستاران باشد.