بیلان آبی و نقش مولفه بارش در برآورد استعداد رویشی شن‌زارهای مناطق بیابانی (مطالعه موردی: منطقه سبزوار)

Abstract

چکیده: شن‌زارهای کشور با وسعتی قریب به 5/4 میلیون هکتار به عنوان یکی از مهمترین عوارض مناطق بیابانی از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت می‌باشند. شن‌زارها به جهت خصوصیات ویژه هیدرولوژیکی، ضمن حفظ و ذخیره‌سازی مناسب رطوبت توأم با عرضه مناسب آن، قابلیت تبدیل شدن به بیشه‌زار و حتی کشتزار را دارا می‌باشند. این امکان زمانی به خوبی فراهم می‌گردد که درک صحیح از وضعیت رطوبت و بیلان آبی در شن‌زار وجود داشته باشد. بنابراین در راستای تعیین قابلیت رویشی شن‌زار، مطالعه بیلان آبی و تعادل رطوبت امری ضروری است. به منظور بررسی استعداد رویشی شن‌زارهای منطقه سبزوار به کمک بیلان آبی، تپه‌های شنی محدوده روستای دولت آباد به عنوان سایت ثابت اندازه‌گیری و پایش عوامل دخیل در بیلان آبی انتخاب گردید. سپس با مطالعه مرفولوژی تپه‌های شنی، نمونه‌برداری‌ها و اندازه‌گیری‌ها بر روی دو نوع شن‌زار تثبیت شده و نیمه فعال متمرکز شد. با توجه به اندازه‌گیری مستقیم رطوبت افق نگهدارنده به وسیله دستگاه TDR، توزیع مناسب پروفیلی بر روی قطاع مختلف شن‌زار انجام و پس از ثبت ماهیانه داده‌های رطوبتی و حرارتی طی سال‌های اجرای طرح (84-1381) و نیز استخراج و آنالیز داده‌های جوی (بارندگی، تبخیر و تعرق)، با بهره‌گیری از معادلات بیلان آبی، شن‌زار موصوف از نظر هیدرولوژیکی گروه بندی گردید. نتایج بررسی‌ها نشان داد که شن‌زار مورد مطالعه به لحاظ هیدرولوژیکی، در گروه شن‌زارهای ناتراوا طبقه بندی می‌گردد که در این گروه از شن‌زارها، نفوذ ثقلی منفی بوده و امکان تغذیه آبهای زیرزمینی وجود ندارد. بنابراین در شن‌زار منطقه مورد مطالعه،‌ نزولات جوی اصلی ترین منبع تامین کننده نیاز آبی گیاهان بوده و آبهای زیرزمینی نقش موثری در جبران نیاز آبی ندارند. از این روی آنچه را که دوام و پایداری رشد نباتات را در عرصه شن‌زار مورد مطالعه، تضمین می‌نماید، چیزی جز رطوبت ذخیره شده در افق نگهدارنده شن‌زار حاصل از بارش های جوی نمی‌باشد. طبعا بهره‌گیری مطلوب از این ذخیره رطوبتی تابع آگاهی از نوسانات حجمی آن است که بررسی ها نشان می‌دهد در شرایط شن‌زار مورد نظر، بیشترین ذخیره رطوبت در حد ظرفیت زراعی در فصل زمستان محقق می‌گردد و با شروع دوره خشک، رطوبت به لایه‌های عمقی کشیده می‌شود. بنابراین تنظیم تاریخ کشت بذر و نهال گیاهان با زمان تمرکز رطوبت در لایه‌های سطحی (ترجیحا اسفندماه)،‌ شرایطی را فراهم می‌سازد که حداقل نیاز آبی گیاهان تامین و آبیاری‌های تکمیلی محدود و کارآمد گردد.