بندسار، الگوی بومی بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک (مطالعه موردی: حوضه آبخیز سبه سبزوار)

Abstract

حوضه‌های آبخیز رودخانه‌ای، به خصوص در مناطق خشک و نیمه‌خشکی مانند ایران و سرزمین‌های مجاور، همواره محور سکونت و تمدن جوامع بشری بوده‌اند. در بسیاری از مناطق کم آب ایران از جمله نواحی غربی خراسان از دیرباز مردم به اهمیت منابع آب و خاک در جهت حیات خود پی برده‌اند و در جهت حفاظت از آن تلاش­های زیادی را معطوف داشته‌اند. استفاده از این تجربیات موفق در جهت بومی‌سازی عملیات آبخیزداری کارایی این عملیات را تضمین خواهد نمود. مقاله حاضر، با هدف بررسی تاثیر بندسارها در استفاده بهینه و پایدار از منابع آب و خاک و همچنین نظامات اجتماعی آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. حوضه آبخیز سبه سبزوار با مساحتی در حدود 74/10835 هکتار در حوضه آبخیز کویر مرکزی و از نظر سیاسی در محدوده شهرستان سبزوار واقع شده است. متوسط بارندگی سالانه حوضه سبه 271 میلی­متر و بیش­ترین بارندگی ماهانه حوضه مربوط به ماه اسفند به میزان 57 میلی­متر و در ماه‌های فصل تابستان مقدار بارندگی کمتر از 1 میلی‌متر است. تنوع و گستردگی بندسارها در بستر مسیل‌های حوضه به تعداد 209 مورد قابل توجه بوده و در سرنوشت آب و رسوب خروجی از انتهای حوضه نقش مهمی به عهده دارد. با توجه به شرایط موجود در طول سالیان گذشته مردم منطقه اقدام به احداث سازه‌های خاکی کوتاه (بندسار) به تعداد زیاد در منطقه نموده‌اند. این سازه‌ها علاوه بر ایجاد درآمد و اشتغال در منطقه نقش موثری در کنترل رسوبات داشته است. در طی این بررسی جنبه‌های مختلف احداث این بندسارها مورد بررسی قرار گرفته که در مجموع بیان­گر پتانسیل‌های دانش بومی برای بهره‌برداری بهینه از منابع آب و خاک در مناطق خشک و نیمه‌خشک می­باشد و لزوم توجه به این دانش را ضروری می‌نماید.