دانش بومی دربند و کش‌بند، واحد اقتصادی خانوار در بشاگرد هرمزگان

Abstract

امروزه توجه به دانش بومی در زمینه آب و خاک، به دلیل کارکردهای ویژه و اطمینان از سازگاری بالا و حفظ توازن بوم شناختی و همچنین همراهی و همکاری مردمی از اهمیت بسزایی برخوردار است. مردم استان هرمزگان نیز با توجه به محدودیت­های اقلیمی و خشکی محیطی این خطه، از دیرباز اقدامات مختلفی را در زمینه بهره­برداری از منابع آب و خاک و استحصال آب باران، انجام داده­اند. از نمونه های بارز آن می­توان به سازه­های دربند و کش­بند در نواحی شرقی این استان اشاره کرد که امروزه به عنوان واحد اقتصادی خانوار در منطقه بشاگرد هرمزگان از آنها نام برده می­شود. دربند[1] و کش­بند[2] از دسته سازه­های سنتی و بومی آبخیزداری هستند که توسط بومیان هرمزگانی در آبراهه­های مناطق کوهستانی جهت ایجاد بستر کشت و زرع احداث می­گردند. این گونه بندهای کوتاه واحدهای معیشت مردم محلی به شمار می­روند و در نظام حقوق عرفی محلی آبراهه­ها و دره­های سبز شده با احداث دربندها و کش­بندها دارای مالک مشخص و صاحب حق و حقابه می­باشد. دربندها به صورت چکدام­های عرضی کوتاه و عمود بر جریان آب با بلندای تقریبی 1 تا 5/1 متر احداث می­شوند و پس از رسوبگذاری و کاشت گیاه افزایش بلندای این سازه­ها امکان پذیر می­باشد. نتیجه ساخت کش­بندها ایجاد اراضی جدید و بستر کشت مناسب در حاشیه رودخانه­ها، همراه با حفظ نم، در خاک پشت آن می­باشد. دربندها و کش­بندها عمدتا از جنس خشکه چین بوده و با مصالح سنگ ساخته می­شوند، هر چند دربندهای بلند به بلندی 5/2 تا 3 متر با سنگ و سیمان احداث می­گردند. نخل، سیر و مرکبات از اقلام شاخص محصولات کشاورزی است که در دربندها و کش­بندها کشت می­شوند. شهرستان بشاگرد در حوضه آبخیز سد­های مخزنی جگین و گابریک و همچنین بخش­هایی از شهرستان میناب، دارای بیشترین گسترش دربند و کش­بند می­باشد. تعدیل سرعت سیلاب، کاهش فرسایش خاک، مهار رسوب، تولید زمین زراعی، تغذیه چشمه­ های پایین دست از اندوخته آب در رسوبات پشت بند و تامین رطوبت مورد نیاز کشت از اهداف و اثرات احداث سازه ­های بومی دربند و کش­بند در هرمزگان به شمار می­روند. بر اساس اطلاعات موجود بیش از 4000 سازه دربند و کش­بند در منطقه بشاگرد ساخته شده است. نتایج حاصل از این بررسی، بیانگر این واقعیت است که دانش بومی آبخیزداری در شهرستان بشاگرد دارای سابقه بسیار طولانی بوده و لذا بهره­برداری از ظرفیت اقتصادی آبراهه­ها (با احداث سازه­های دربند و کش­بند) با مشارکت مردم، می­تواند به عنوان یک الگوی بومی در حفاظت خاک و آب و اشتغال­زایی ساکنین حوضه­ های آبخیز، بسیار حائز اهمیت باشد.