واکاوی دلالت‌های اندیشه شهید مطهری در تحلیل و تغییر کنش انسانی برای حوزه خط‌مشی رفتاری

Abstract

خط‌مشی رفتاری به‌عنوان حوزه‌ای نوپا در مطالعات خط‌مشی با بهره‌گیری از بینش‌های علوم رفتاری، در کمتر از دو دهه به‌خوبی توانسته است نظر اندیشمندان و خط‌مشی‌گذاران را برای حل مسائل اجتماعی مختلف در حوزه‌های بهداشت، آموزش، محیط‌زیست، اقتصاد، فرهنگ‌ جلب کند. اثربخشی مناسب و هزینه بسیار کم به‌کارگیری ابزارهای تلنگر به‌عنوان اصلی‌ترین‌ و پرکاربردترین سازوکارهای رفتاری، در مدت کوتاهی منجر به تأسیس مراکز تلنگر در سراسر دنیا شد. به‌طور همزمان، رویکرد تلنگر از سوی اندیشمندان از جهات مختلف اخلاقی، قابلیت اعتماد، اثربخشی بلندمدت و... مورد نقد قرار گرفت و رویکردهایی چون تقویت و تلنگر پلاس به‌عنوان جایگزین معرفی شد. با توجه به اقبال روزافزون نخبگان علمی و اجرایی کشورمان به این حوزه، پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی و سازوکارهای تغییر رفتار در حوزه خط‌مشی رفتاری و نیز امکان استفاده از آن در عرصه خط‌مشی‌گذاری از منظر اسلام انجام شد. در این راستا اندیشه شهید مطهری، به‌عنوان یک متفکر جامع اسلامی، محور قرار گرفت و با استعانت از روش‌شناسی دلالت‌پژوهی، دلالت‌هایی برای طرح کلی خط‌مشی رفتاری اسلامی ارائه شد. نتایج پژوهش نشان داد، دیدگاه اسلامی کمال انسان را در حاکمیت دو عامل عقل و اراده و نیز صدور افعال تدبیری در جهت مراتب عالی انسان می‌بیند و لذا رویکردی رشدمحور و تربیتی به تغییر کنش انسانی دارد و تغییر از درون و تعمیق بینش‌ها را اصیل می‌داند؛ اما نسبت به تغییر از بیرون و تسهیل کنش نیز غفلت نکرده است و آن را به‌عنوان نوعی زمینه‌ساز تعمیق بینش می‌پذیرد. در هر دو سنخ تغییر نیز تحول گرایش‌ها را ضروری و یک اصل می‌داند. براساس نگاه اسلامی، حاکمیت اسلامی می‌تواند از سازوکارهای رفتاری با رعایت حدود شرعی در راستای (1) تسهیل انجام افعال تدبیری برای عامه مردم، ناظر به موضوعات عقل معاش و در مراحل ابتدایی مداخلات و نیز (2) اقناع نسبت به یک خط‌مشی، با تأکید بر تحول گرایش‌ها استفاده نماید.