کارآیی بندهای خشکه چین در کنترل رسوب و افزایش سطح اراضی کشاورزی (مطالعه موردی: زیر حوزه آبخیز نارون خاش)

Abstract

بهره­ برداری غیر اصولی از عرصه ­های طبیعی و زراعی به­ منظور رفع نیازهای غذایی به­ خصوص در مناطق خشک و نیمه­خشک سبب رشد سریع فرسایش خاک و به دنبال آن کاهش کمی و کیفی آب زیرزمینی، افت محصولات کشاورزی و دامی و وقوع سیل­ های مخرب که به­جای نعمت، نغمت را برای آبخیزنشینان به­­همراه دارند، را در پی داشته است. از این رو، به منظور حفاظت از منابع آب و خاک، بهبود محیط زیست و ایجاد بستر مناسب توسعه پایدار در این نواحی، نیازمند مدیریت کارآمد برای استفاده از منابع آب و خاک می ­باشد. یکی از استعدادهای بالقوه مناطق خشک و بیابانی سامانه­ های سطوح آبگیر باران هستند که توانمندی بالایی در استحصال نزولات آسمانی در جهت بهبود و توسعه این مناطق دارد. این پژوهش کارآیی بندهای خشکه چین در کنترل رسوب و افزایش سطح اراضی کشاورزی در منطقه نارون تفتان خاش را مورد بررسی قرار داد. برای انجام این پژوهش یکی از واحدهای هیدرولوژیکی از زیر شاخه ­های ابتدایی این منطقه که در آن اقدام به ساخت 15 بندهای خشکه چین با مشارکت مردمی شده بود، انتخاب شد. ابتدا موقعیت بندها مشخص شد. سپس ابعاد و حجم هریک از آنها برآورد شد. همچنین میزان رسوبات تجمع یافته در مخزن هر یک از آنها برآورد شد. بدین منظور ارتفاع، رسوب در سه محل اندازه­ گیری و با بدست آوردن میانگین آنها و همچنین طول و عرض محدوده دارای رسوب، مساحت تحت پوشش این رسوبات مشخص شد. سپس حجم رسوبات در مخزن هر بند بر اساس معادله مربوطه محاسبه شد. نتایج نشان داد که برای احداث 15 بند خشکه چین در این سطح آبگیر 51/67 متر مکعب سنگ به ­کار رفته است که به­ طور متوسط سهم هر بند 5/4 متر مکعب بوده است. همچنین یافته ­ها نشان داد که رسوبات تجمع یافته در مخازن بندها و همچنین متوسط هر بند به ترتیب 6/42 و 8/2 متر مکعب بوده است. در مجموع این سازه­های اصلاحی باعث اصلاح 9/232 متر مربع زمین سنگلاخی شده است که سهم هر یک از آنها به­طور متوسط 5/15 متر مربع بوده است. به­طورکلی با ساخت هر متر مکعب بند اصلاحی خشکه چین در این منطقه، 63/0 متر مکعب رسوب قابل کنترل است و همچنین 5/3 متر مربع زمین سنگلاخی نیز اصلاح می­ شود. میزان رسوب در محدوده مورد بررسی 5/9 تن در هکتار برآورد شد. نتیجه گیری می­شود بندهای اصلاحی خشکه چین یکی از گزینه­ های مناسب کنترل فرسایش و رسوب در آبراهه ­های ابتدایی حوضه­های آبخیزی است که مصالح سنگ در آن وجود دارد.