بررسی تنوع صفات مورفولوژیکی و ترکیبات اسانس جمعیت‌های مختلف بومادران (Achillea santolinoides subsp. wilhelmsii (K. Koch) Greuter) در استان همدان

Abstract

جنس بومادران (Achillea) گیاه دارویی متعلق به تیره کاسنی است که از نظر خصوصیات مورفولوژیکی و ترکیبات اسانس، از تنوع بالایی برخوردار است. 19 گونه گیاه علفی و معطر از این جنس، در ایران شناسایی شده­اند که 7 گونه آن، انحصاری کشورمان است. با توجه به خواص درمانی این گیاه و کاربرد آن در صنایع غذایی، آرایشی ـ بهداشتی و دارویی، بررسی مقدار و اجزای تشکیل­دهنده اسانس آن، از اهمیت زیادی برخوردار است. این پژوهش، به ‌منظور ارزیابی تنوع صفات مورفولوژیکی و ترکیباتِ اسانسِ 11 جمعیت گیاه بومادران در مناطق مختلف استان همدان در خردادماه 1401 به اجرا درآمد. نمونه­های گیاهی در مرحله گلدهی، جمع­آوری و پس از اندازه­گیری برخی صفات مورفولوژیکی، در سایه خشک گردید. پس از استخراج اسانس به روش تقطیر با آب، اجزای تشکیل­دهنده اسانس، با استفاده از دستگاه کروماتوگراف گازی (GC) و کروماتوگراف گازی متصل به طیف­سنج جرمی (GC-MS) مورد شناسایی و تعیین مقدار قرار گرفت. عملکرد اسانس­ها از 3/0 تا 6/0 درصد متغیر بود. نتایج نشان داد که بیش‌ترین میزان اسانس متعلق به جمعیت‌های ‘وراینه' و ‘نازول' (6/0%) و کم‌ترین میزان اسانس مربوط به جمعیت ‘حیدره بالا شهر' (3/0%) بود. بیشترین وزن تر و خشک گیاه، مربوط به جمعیت ‘یلفان' (به‌ترتیب 92/3 و 24/2 گرم) و کم‌ترینِ آنها مربوط به جمعیت ‘ناصح­آباد' (به‌ترتیب 60/1 و 79/0 گرم) بود. همچنین، 28 ترکیب در اسانس شناسایی شد و تنوع زیادی در میزان و اجزای تشکیل‌دهنده اسانس در جمعیت‌های مورد مطالعه وجود داشت. کامفور، فراگرانول، آلفا ـ پینن، 1و8 ـ سینئول و سابینن، اجزای اصلی تشکیل‌دهنده اسانس بودند. با توجه به نتایج حاصل از آزمایش، جمعیت ‘اسلام­آباد' با بالاترین ارتفاع از سطح دریا، دارای بیشترین درصد فراگرانول (29/43%) بود. این موضوع نشان می­دهد که عوامل محیطی نیز همانند عوامل ژنتیکی، در ایجاد تنوع در خصوصیات مورفولوژیکی و فیتوشیمیایی از جمله تنوع در میزان و ترکیبات تشکیل­دهنده اسانس، مؤثر هستند.