فرامطالعه پژوهش‌های مرتبط با «فرایند طراحی معماری در بازسازی مسکن پس از سانحه» در ایران

Abstract

زمینه و هدف با وجود انجام مطالعات متعدد در 2 حوزه دانش «فرایند طراحی معماری» و «بازسازی پس از سانحه» طی سال‌های اخیر در ایران، به نظر می‌رسد در فصل مشترک 2 حوزه مذکور، مطالعات محدود و پژوهش‌های اندکی انجام شده است. بنابراین به‌منظور بازتعریف و شناخت «فرایند‌های طراحی مسکن پس از سانحه» و تقویت بنیان‌های نظری مشترک میان 2 حوزه دانش مذکور، پژوهش حاضر درصدد است تا ضمن مرور مطالعات و شناخت عمیق منابع نظری مکتوب در قلمروی مفهومی مشترک میان طراحی معماری مسکن و بازسازی مسکن پس از سانحه، رویه‌های عملیاتی و تدوین مدل مفهومی پیشنهادی در موضوع پژوهش را استخراج کند. روش ماهیت پژوهش حاضر توسعه‌ای‌کاربردی، سامانه (پارادایم) آن طبیعت‌گرایی‌تفسیری و راهبرد (استراتژی) منتخب برای انجام آن، راهبرد آمیخته (ترکیبی) است. برای دستیابی به هدف پژوهش از روش فرامطالعه استفاده شده است. در این راستا مقالات منتشر‌شده در نشریات داخلی ایران طی بازه زمانی 20 ساله اخیر و مرتبط با کلید‌واژگان «فرایند طراحی معماری مسکن»، « فرایند بازسازی مسکن پس از سانحه» و «فرایند معماری مشارکتی مسکن پس از سانحه» جست‌وجو و 168 مقاله شناسایی شدند. پس از چند مرحله پالایش، در‌مجموع 66 مقاله جهت فرامطالعه انتخاب شدند. تحلیل کمی مقالات منتخب به کمک تحلیل آمار توصیفی و نرم‌افزار Excell نسخه 2013 انجام شد. تحلیل کیفی مقالات با استفاده از تکنیک «فرایند کد‌گذاری» و نرم‌افزار MaxQDA نسخه 2018 استفاده شد. یافته ها فرامطالعه مقالات منتخب حاکی از آن است که پژوهش‌های حوزه معماری ایران، عمدتاًً موضوع‌محور و فارغ از زمان و مکان با تکیه بر دانش نظری و به شکل بنیادین، طرح شده‌اند و همگام با دانش جهانی معماری در راستای نسل سوم فرایند‌های طراحی (فرایند‌های ذهنی معماران) حرکت کرده‌اند. این در حالی است که مقالات حوزه بازسازی پس از سانحه در ایران، ماهیتی تجربه‌محور و مکان‌محور دارد و عمدتاًً به‌صورت پژوهش‌های کاربردی و توسعه‌ای با تکیه بر واکاوی نمونه‌های موردی طرح شده است. نتیجه گیری نتایج پژوهش نشان می‌دهد «فرایند طراحی معماری مسکن پس از سانحه» به دلیل ماهیت خود، هر 3 نسل فرایند‌های معماری، شامل فرایند‌های سیستماتیک، فرایند‌های مشارکتی و فرایند‌های ذهنی معماران را دربر می‌گیرد. شناخت و بازتعریف «مراحل فرایندی طراحی و برنامه‌ریزی مسکن پس از سانحه»، « نقش‌ها و مسئولیت‌ها»، «مدیریت اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها» در فرایند‌های سیستماتیک، «طراحی مشارکتی و معمار قائل به مشارکت»، «مقولات مشارکت در طراحی و تأمین مسکن پس از سانحه»، «عوامل مؤثر، موانع و منابع تحقق مشارکت» در فرایند‌های مشارکتی و «مولدهای طراحی معطوف به معمار و مسئله»، «دانش و نگرش معمار در مواجهه با موقعیت پس از سانحه»، «بازتعریف مسئله طراحی در بستر پس از سانحه» و «عوامل ذهنیت‌ساز معمار و بازماندگان سوانح» در فرایند‌های ذهنی معمار، از مهم‌ترین موضوعات در 3 نسل فرایند طراحی مسکن پس از سانحه است.