تصحیح اشتباهاتی در انتساب برخی ابیات به‌ رودکی سمرقندی در لغت‌نامه دهخدا

Abstract

یکی از مهم­ترین آثار پژوهشی تاریخ ادبیات فارسی تا به ­امروز، لغت­نامۀ دهخداست. علی ­اکبر دهخدا (1257-1334) با بررسی هزاران کتاب و نسخۀ خطّی، بیش از چهل سال از عمر خود را وقف تألیف این فرهنگ لغت بزرگ به فارسی کرد. از مزیت­ های بارز این اثر، نقل اغلب واژه ­ها (بجز واژه ­های مدخل)، همراه با یک یا چند شاهد است که غالباً، از متون کهن منظوم و منثور برگرفته شده ­اند. از جمله شاعرانی که دهخدا و همکارانش، بسیار به سروده­ های او استناد کرده ­اند، رودکی ­سمرقندی است؛ به ­گونه­ ای که کمتر بیتی در دیوان رودکی هست که در لغت­نامه به ­عنوان شاهد لغتی نیامده باشد. باوجود این، نگارندگان با بررسی یکایک شواهد منسوب به ­رودکی در این فرهنگ، متوجّه وجود شمار زیاد ابیاتی شدند که در دیوان رودکی مصحَّح نفیسی (1319 و 1341ه.ش.)، موجود نیست. با توجّه به اهمّیت سروده ­های رودکی، بویژه سروده ­های تازۀ منسوب به­ وی، نگارندگان برآن شدند درستی یا نادرستی این انتساب ­ها را بررسی کنند. با این هدف، نگارندگان 75 بیت از ابیاتی را که در متن دیوان رودکی تصحیح نفیسی نیست، امّا در لغت­نامه دهخدا به ­نام رودکی ثبت شده، بررسی کردند و در نهایت، مشخص شد که 27 بیت از این ابیات به واسطۀ برخی منابع، که مهم­ترین آنها دیوان مجعول رودکی چاپ تهران (سال 1276ش.) است، به لغت نامه راه یافته؛ سه بیت (دو شاهد) در منابع مورد بررسی ما بدون نام سراینده هستند و مابقی، ابیاتی هستند که متعلق به رودکی نیستند. جستار حاضر، به ­منظور اصلاح انتساب این ابیات به­ر ودکی در لغت­نامه و جلوگیری از ورود آنها به­ نام رودکی در پژوهش­ ها و دیوان­ های چاپی آینده، ­انجام یافته است.